
- by admin
- 0
- Posted on
Menjelajah Keindahan Bahasa Jawa: Contoh Soal dan Pembahasan Lengkap untuk Kelas 10 Semester 1
Pendahuluan
Bahasa Jawa bukan sekadar mata pelajaran di sekolah; ia adalah cermin kebudayaan, kearifan lokal, dan identitas bangsa yang kaya. Mempelajari Bahasa Jawa, terutama di jenjang Sekolah Menengah Atas (SMA) kelas 10, adalah langkah penting untuk memahami lebih dalam akar budaya kita, sekaligus mengasah kemampuan berbahasa yang santun dan berbudaya. Pada semester 1 kelas 10, materi Bahasa Jawa umumnya mencakup berbagai aspek, mulai dari kesusastraan (geguritan, cerita rakyat/cerkak), tata bahasa (unggah-ungguh basa), hingga aksara Jawa dan peribahasa (paribasan, saloka, bebasan).
Artikel ini dirancang untuk membantu siswa-siswi kelas 10 dalam mempersiapkan diri menghadapi ujian Bahasa Jawa semester 1. Kami akan menyajikan contoh-contoh soal yang representatif dari setiap materi pokok, dilengkapi dengan kunci jawaban dan pembahasan yang mendalam. Tujuannya bukan hanya memberikan jawaban, tetapi juga menjelaskan logika di balik setiap jawaban, sehingga pemahaman Anda menjadi lebih komprehensif. Mari kita selami keindahan dan kompleksitas Bahasa Jawa!
Materi Pokok dan Contoh Soal Bahasa Jawa Kelas 10 Semester 1
1. Geguritan (Puisi Jawa Modern)
Geguritan adalah salah satu bentuk sastra Jawa modern yang tidak terikat pada aturan guru gatra, guru wilangan, atau guru lagu seperti tembang macapat. Geguritan memiliki kebebasan dalam bentuk, rima, dan pilihan kata, namun tetap mempertahankan keindahan diksi dan kedalaman makna.
Contoh Geguritan:
"Wayah Esuk"
Dening: Anonim
Srengenge gumregah ing sisih wetan
Njemparingi swasana kang sepi
Manuk-manuk pating glibetan
Ngarakake dina kang anyar iki
Angin semilir ngelus-elus godhong
Mbangunake kembang-kembang ing taman
Wong-wong padha tangi saka paturon
Siap nyambut gawe lan nggayuh pangarep-arep
Soal Pilihan Ganda:
-
Apa tema pokok geguritan "Wayah Esuk" ing dhuwur?
a. Katresnan marang alam
b. Semangat urip ing wayah esuk
c. Kaendahan srengenge
d. Kasepen ing wayah esukKunci Jawaban: b
Pembahasan: Geguritan ini menggambarkan suasana pagi hari yang penuh semangat, ditandai dengan matahari terbit, kicauan burung, angin sepoi-sepoi, dan aktivitas orang-orang yang siap menyambut hari baru dengan harapan. Oleh karena itu, tema yang paling tepat adalah semangat hidup di pagi hari. -
Ukara "Srengenge gumregah ing sisih wetan" nggambarake kahanan apa?
a. Srengenge mlebu
b. Srengenge surup
c. Srengenge metungul
d. Srengenge wis dhuwurKunci Jawaban: c
Pembahasan: Kata "gumregah" berarti bangkit atau mulai muncul. Dalam konteks matahari, ini merujuk pada matahari yang baru mulai terbit atau muncul di ufuk timur. -
Majas (gaya bahasa) apa kang digunakake ing ukara "Srengenge njemparingi swasana kang sepi"?
a. Personifikasi
b. Metafora
c. Hiperbola
d. LitotesKunci Jawaban: a
Pembahasan: Majas personifikasi adalah gaya bahasa yang memberikan sifat-sifat manusia kepada benda mati atau makhluk hidup bukan manusia. "Srengenge njemparingi" (matahari memanah) adalah penggambaran bahwa matahari memiliki kemampuan seperti manusia yang bisa memanah (menyinari), sehingga ini adalah personifikasi.
Soal Esai/Uraian:
-
Terangna pesen utawa amanat kang bisa dijupuk saka geguritan "Wayah Esuk" kasebut!
Kunci Jawaban dan Pembahasan:
Pesen utawa amanat kang bisa dijupuk saka geguritan "Wayah Esuk" yaiku:- Kita diajak supaya semangat lan syukur saben nyambut dina kang anyar. Wayah esuk iku wiwitan anyar, wektu kang pas kanggo ngrancang lan nggayuh gegayuhan.
- Manungsa kudu sinau saka alam, kang tansah gumregah lan ora mandheg nglakoni tugase (kayata srengenge kang tansah metungul, manuk kang pating glibetan).
- Aja gampang nyerah lan tetep nduweni pangarep-arep ing saben kahanan urip.
2. Cerita Rakyat / Cerita Cekak (Cerkak)
Cerita rakyat atau cerkak adalah narasi fiksi yang memiliki unsur-unsur seperti alur (plot), paraga (tokoh), latar (setting), lan amanat (pesan moral). Cerita rakyat seringkali mengandung nilai-nilai luhur dan kearifan lokal.
Contoh Kutipan Cerkak:
"Wonten ing salah satunggaling dhusun ingkang tentrem, gesang satunggaling jaka anama Jaka Tarub. Jaka Tarub menika jejaka ingkang bagus rupane lan sregep nyambut damel. Nanging, wonten satunggaling kebiasaanipun ingkang kirang sae, inggih menika asring mbeburu kewan ing alas lan asring ngintip tiyang wadon ingkang adus ing sendhang. Ing sawijining dinten, nalika Jaka Tarub wonten ing sendhang, piyambakipun ningali pitu widadari ingkang nembe adus kanthi suka cita. Kagum Jaka Tarub mirsani kaendahan para widadari menika."
Soal Pilihan Ganda:
-
Sapa paraga utama ing crita cekak kasebut?
a. Pitu Widadari
b. Jaka Tarub
c. Warga dhusun
d. Kewan alasKunci Jawaban: b
Pembahasan: Paraga utama adalah tokoh sentral yang menjadi fokus cerita. Dalam kutipan ini, Jaka Tarub adalah tokoh yang diceritakan secara mendalam mengenai sifat dan perbuatannya. -
Kepriye sipate Jaka Tarub miturut crita ing dhuwur?
a. Jahat lan kesed
b. Bagus rupane lan sregep, nanging nduweni kebiasaan kirang sae
c. Wani lan jujur
d. Lugu lan polosKunci Jawaban: b
Pembahasan: Kutipan menyebutkan "bagus rupane lan sregep nyambut damel," tetapi juga "wonten satunggaling kebiasaanipun ingkang kirang sae, inggih menika asring mbeburu kewan ing alas lan asring ngintip tiyang wadon ingkang adus ing sendhang." -
Latar panggonan crita kasebut yaiku…
a. Kraton
b. Alas lan sendhang
c. Pasisir
d. KuthaKunci Jawaban: b
Pembahasan: Cerita menyebutkan "wonten ing salah satunggaling dhusun ingkang tentrem," dan Jaka Tarub "asring mbeburu kewan ing alas lan asring ngintip tiyang wadon ingkang adus ing sendhang." Jadi, latar utamanya adalah hutan dan sendang.
Soal Esai/Uraian:
-
Coba critakna maneh ringkesan saka kutipan cerkak "Jaka Tarub" ing dhuwur nganggo basamu dhewe!
Kunci Jawaban dan Pembahasan:
Ing sawijining dhusun, ana jaka bagus lan sregep nyambut gawe arane Jaka Tarub. Nanging, Jaka Tarub nduweni pakulinan sing ora becik, yaiku seneng mbeburu ing alas lan ngintip wanita adus ing sendhang. Sawijining dina, Jaka Tarub weruh pitu widadari lagi adus ing sendhang, lan dheweke kaget amarga kaendahane.
3. Unggah-ungguh Basa (Tingkat Tutur Bahasa Jawa)
Unggah-ungguh basa adalah sistem tingkatan berbahasa Jawa yang menunjukkan kesantunan dan penghormatan terhadap lawan bicara, berdasarkan status sosial, usia, dan kedekatan hubungan. Umumnya dibagi menjadi Ngoko (lugu dan alus) dan Krama (madya dan alus/inggil).
Soal Pilihan Ganda:
-
Ukara ing ngisor iki kang kalebu basa Ngoko Lugu yaiku…
a. Bapak tindak dhateng kantor.
b. Aku arep mangan sega.
c. Panjenengan sampun dhahar?
d. Simbah sampun sare.Kunci Jawaban: b
Pembahasan: Ngoko Lugu digunakan untuk berbicara dengan teman sebaya atau orang yang lebih muda. "Aku arep mangan sega" adalah contoh Ngoko Lugu yang paling jelas. Opsi a, c, d menggunakan Krama. -
Yen kowe ngomong karo Bapak/Ibu Guru, luwih becik nggunakake basa apa?
a. Ngoko Lugu
b. Ngoko Alus
c. Krama Lugu
d. Krama Alus/Krama InggilKunci Jawaban: d
Pembahasan: Dengan Bapak/Ibu Guru, kita harus menunjukkan rasa hormat yang tinggi, sehingga penggunaan Krama Alus atau Krama Inggil adalah yang paling tepat. -
Tembung "mangan" yen diowahi dadi Krama Inggil yaiku…
a. Nedha
b. Dhahar
c. Neda
d. DaharKunci Jawaban: b
Pembahasan: Tembung "mangan" (ngoko) memiliki Krama Madya "nedha" dan Krama Inggil "dhahar".
Soal Esai/Uraian:
-
Jelentrekna bedane basa Ngoko Alus karo Krama Alus, banjur wenehana tuladha saben siji-sijine!
Kunci Jawaban dan Pembahasan:
- Ngoko Alus: Basa Ngoko kang dicampur karo sawetara tembung Krama Inggil utawa Krama Alus, utamane kanggo ngurmati wong kang diajak guneman utawa wong kang digunem. Subyek ukara biasane tetep nganggo tembung Ngoko (aku, kowe), nanging predikat lan obyek bisa nganggo Krama Inggil.
- Tuladha: "Kowe wis dhahar durung, Lik?" (Kowe = Ngoko, dhahar = Krama Inggil)
- Krama Alus: Basa Krama kang kabeh tembunge Krama, lan predikat utawa obyek nggunakake Krama Inggil kanggo ngurmati. Subyek ukara biasane uga wis nganggo Krama (panjenengan). Digunakake kanggo wong kang luwih dhuwur drajate utawa sing diajeni banget.
- Tuladha: "Panjenenganipun Bapak sampun tindak dhateng kantor." (Panjenenganipun = Krama Alus, Bapak = Krama, tindak = Krama Inggil)
- Ngoko Alus: Basa Ngoko kang dicampur karo sawetara tembung Krama Inggil utawa Krama Alus, utamane kanggo ngurmati wong kang diajak guneman utawa wong kang digunem. Subyek ukara biasane tetep nganggo tembung Ngoko (aku, kowe), nanging predikat lan obyek bisa nganggo Krama Inggil.
4. Aksara Jawa
Aksara Jawa adalah sistem penulisan tradisional masyarakat Jawa. Di kelas 10, siswa diharapkan sudah menguasai dasar-dasar aksara Jawa, termasuk sandhangan (vokal, penghenti, dll.) dan pasangan (menyambung huruf mati).
Soal Pilihan Ganda:
-
Aksara Jawa ing ngisor iki unine apa?
ꦱꦿꦺꦔꦼꦔꦼ
a. Srengenge
b. Srengingi
c. Srenganga
d. SrenganguKunci Jawaban: a
Pembahasan:- ꦱ = sa
- ꦿ = pasangan ra
- ꦺ = sandhangan taling (ngubah vokal jadi e/è)
- ꦔ = nga
- ꦼ = sandhangan pepet (ngubah vokal jadi e/ə)
- Gabungan sandhangan taling dan pepet pada aksara yang sama (ꦺꦔꦼ) bisa membingungkan, namun dalam konteks ini, aksara ꦺ (taling) diletakkan di depan ꦔ (nga) dan ꦼ (pepet) di atas ꦔ (nga) secara terpisah untuk membentuk bunyi "ngenge" dengan "e" pertama dibaca "è" dan "e" kedua dibaca "ə". Namun, secara umum, ꦺꦔꦼ dibaca "ngenge". Jika dibaca per huruf: sa-pasangan ra-taling (re)-nga-pepet (nge). Jadi, srengenge.
-
Kepiye panulisan Aksara Jawa kanggo tembung "Bapak mangan"?
a. ꦧꦥꦏ꧀ꦩꦔꦤ꧀
b. ꦧꦥꦏ꧀ꦩꦔꦤ
c. ꦧꦥꦏ꧀ꦩꦔꦤ꧀ꦤ
d. ꦧꦥꦏꦩꦔꦤKunci Jawaban: a
Pembahasan:- "Bapak": ꦧ (ba) ꦥ (pa) ꦏ꧀ (ka + pangkon). Pangkon digunakan untuk mematikan vokal ‘a’ pada ‘ka’.
- "mangan": ꦩ (ma) ꦔ (nga) ꦤ꧀ (na + pangkon).
- Gabungan keduanya: ꦧꦥꦏ꧀ꦩꦔꦤ꧀
-
Sandhangan "cecak" (ꦁ) gunane kanggo mratelakake uni…
a. -ng
b. -r
c. -h
d. -nyKunci Jawaban: a
Pembahasan: Sandhangan cecak (ꦁ) berfungsi untuk mengubah vokal menjadi berakhiran konsonan "-ng". Contoh: ꦩꦁ (mang).
Soal Esai/Uraian:
-
Salinen ukara "Aku sinau basa Jawa" nganggo Aksara Jawa!
Kunci Jawaban dan Pembahasan:
ꦲꦏꦸꦱꦶꦤꦲꦸꦧꦱꦗꦮ- ꦲ (ha) ꦏ (ka) ꦸ (suku) = Aku
- ꦱ (sa) ꦶ (wulu) ꦤ (na) ꦲ (ha) ꦸ (suku) = Sinau
- ꦧ (ba) ꦱ (sa) = Basa
- ꦗ (ja) ꦮ (wa) = Jawa
5. Paribasan, Saloka, lan Bebasan
Ini adalah tiga jenis peribahasa Jawa yang memiliki karakteristik dan makna yang berbeda.
- Paribasan: Ungkapan yang tidak memiliki makna kiasan secara harfiah, namun memiliki makna tersirat yang menggambarkan suatu keadaan atau sifat. Tidak ada perbandingan atau pengandaian.
- Contoh: Adigang, adigung, adiguna. (Mengandalkan kekuatan, kekuasaan, dan kepandaian).
- Saloka: Ungkapan yang mengumpamakan seseorang (manusia) dengan benda atau hewan, di mana sifat-sifat benda/hewan tersebut mirip dengan sifat orang yang diumpamakan. Subjeknya disebutkan.
- Contoh: Kemladheyan ngajak sempal. (Orang yang menumpang tetapi malah mencelakakan yang ditumpangi).
- Bebasan: Ungkapan yang mengumpamakan suatu perbuatan atau keadaan dengan benda atau hal lain. Objek perbandingannya tidak disebutkan secara eksplisit sebagai subjek.
- Contoh: Njajah desa milang kori. (Berpergian jauh untuk mengunjungi banyak tempat).
Soal Pilihan Ganda:
-
"Wong tuwa kang wis ora duwe daya, nanging isih pengin katon gagah." Peribasan kang trep kanggo kahanan kasebut yaiku…
a. Kacang ora ninggal lanjaran.
b. Kebo bule mati setra.
c. Tuna satak bathi sanak.
d. Ancik-ancik pucuking eri.Kunci Jawaban: b
Pembahasan: "Kebo bule mati setra" artinya kerbau putih mati di kuburan. Menggambarkan orang tua yang sudah tidak berdaya tetapi masih ingin terlihat kuat atau berkuasa. -
"Wong kang meneng-meneng nyimpen kekarepan ala." Ungkapan iki kalebu jinis…
a. Paribasan
b. Saloka
c. Bebasan
d. WangsalanKunci Jawasan: c
Pembahasan: Ungkapan ini merujuk pada "Jero tapake kuntul, jero tapake gajah, jeru tapake asu." Ini adalah bebasan karena menggambarkan suatu perbuatan atau keadaan tanpa secara langsung mengumpamakan orangnya dengan benda/hewan tertentu, melainkan perilaku atau niatnya. -
Ukara "Kaya banyu mili" tegese…
a. Wong kang ora bisa diajak rembugan.
b. Tansah nuruti kersane Gusti Allah.
c. Gampang banget olehe entuk rejeki.
d. Kahanan kang wis lumrah lan ora bisa diowahi.Kunci Jawaban: d
Pembahasan: "Kaya banyu mili" berarti seperti air mengalir, yang menggambarkan suatu keadaan yang sudah sewajarnya terjadi dan sulit untuk diubah atau dilawan.
Soal Esai/Uraian:
-
Wenehana tuladha siji wae paribasan, saloka, lan bebasan, banjur terangna tegese!
Kunci Jawaban dan Pembahasan:
- Paribasan: Nabok nyilih tangan.
- Tegese: Nglakoni tumindak ala kanthi kongkonan wong liya. (Melakukan perbuatan buruk dengan menyuruh orang lain).
- Saloka: Bathok bolu isi madu.
- Tegese: Wong asor nanging sugih kapinteran utawa kabisan. (Orang yang rendah derajatnya tetapi kaya akan kepandaian atau kemampuan).
- Bebasan: Adol lenga kari busike.
- Tegese: Tuku barang murah, nanging ora entuk apa-apa. (Membeli barang murah, tetapi tidak mendapatkan apa-apa karena kualitasnya buruk).
- Paribasan: Nabok nyilih tangan.
Tips Sukses Belajar Bahasa Jawa Kelas 10 Semester 1
- Pahami Konsep Dasar: Jangan hanya menghafal, tetapi pahami mengapa suatu aturan atau makna itu ada. Misalnya, mengapa unggah-ungguh basa itu penting, atau apa perbedaan inti antara paribasan, saloka, dan bebasan.
- Latihan Aksara Jawa Secara Rutin: Kunci menguasai Aksara Jawa adalah latihan menulis dan membaca secara konsisten. Mulai dari kata-kata sederhana, lalu kalimat.
- Perkaya Kosakata (Tembung): Banyak membaca teks berbahasa Jawa (cerkak, geguritan, artikel) akan membantu Anda mengenal lebih banyak kosakata. Catat tembung-tembung baru dan artinya.
- Praktik Unggah-ungguh Basa: Coba praktikkan penggunaan tingkatan bahasa ini dalam percakapan sehari-hari dengan keluarga atau teman (tentu saja dalam konteks yang sesuai). Ini akan membuat Anda lebih terbiasa.
- Diskusi Kelompok: Belajar bersama teman bisa sangat efektif. Anda bisa saling bertanya, menjelaskan, dan mengoreksi pemahaman masing-masing.
- Manfaatkan Sumber Belajar Lain: Selain buku pelajaran, gunakan kamus Bahasa Jawa, situs web pendidikan, atau video tutorial untuk memperdalam pemahaman.
- Jangan Takut Salah: Bahasa adalah proses belajar. Kesalahan adalah bagian dari proses. Beranilah mencoba dan bertanya jika tidak mengerti.
Penutup
Mempelajari Bahasa Jawa di kelas 10 adalah sebuah perjalanan yang menarik untuk menggali kekayaan budaya dan nilai-nilai luhur. Dengan memahami materi pokok seperti geguritan, cerita rakyat, unggah-ungguh basa, aksara Jawa, serta paribasan, saloka, dan bebasan, Anda akan memiliki bekal yang kuat.
Contoh-contoh soal dan pembahasan di atas diharapkan dapat menjadi panduan yang efektif dalam persiapan ujian semester 1. Ingatlah, kunci utama keberhasilan adalah ketekunan, rasa ingin tahu, dan semangat untuk melestarikan bahasa ibu kita. Sugeng sinau, lan mugi-mugi sukses!