Menjelajahi Dunia Bahasa Jawa: Contoh Soal dan Pembahasan untuk Kelas 11 Semester 1 Kurikulum 2013

Menjelajahi Dunia Bahasa Jawa: Contoh Soal dan Pembahasan untuk Kelas 11 Semester 1 Kurikulum 2013

Bahasa Jawa, sebagai salah satu warisan budaya tak benda yang paling berharga di Indonesia, memiliki peran sentral dalam menjaga identitas dan kearifan lokal masyarakat Jawa. Di tingkat pendidikan menengah atas, khususnya pada jenjang Kelas 11 Semester 1, pembelajaran Bahasa Jawa dalam Kurikulum 2013 dirancang untuk memperdalam pemahaman siswa tentang sastra, tata bahasa, dan unggah-ungguh basa Jawa. Materi yang diajarkan tidak hanya berfokus pada kemampuan berbahasa aktif, tetapi juga pada apresiasi terhadap kekayaan budaya yang terkandung di dalamnya.

Artikel ini akan menyajikan contoh-contoh soal Bahasa Jawa untuk Kelas 11 Semester 1 Kurikulum 2013, lengkap dengan pembahasan singkat, yang mencakup berbagai kompetensi dasar yang harus dikuasai siswa. Tujuannya adalah membantu siswa mempersiapkan diri menghadapi ulangan harian, Penilaian Tengah Semester (PTS), maupun Penilaian Akhir Semester (PAS) dengan lebih baik.

I. Ruang Lingkup Materi Bahasa Jawa Kelas 11 Semester 1 Kurikulum 2013

Sebelum masuk ke contoh soal, penting untuk memahami garis besar materi yang biasa diajarkan di Kelas 11 Semester 1 berdasarkan Kurikulum 2013. Materi-materi tersebut meliputi:

    Menjelajahi Dunia Bahasa Jawa: Contoh Soal dan Pembahasan untuk Kelas 11 Semester 1 Kurikulum 2013

  1. Tembang Macapat: Mendalami jenis-jenis tembang macapat (misalnya Pocung, Kinanthi, Gambuh, Sinom, Pangkur), memahami paugeran (guru gatra, guru wilangan, guru lagu), serta menafsirkan isi dan amanatnya.
  2. Aksara Jawa: Kemampuan membaca dan menulis kalimat sederhana atau paragraf pendek menggunakan Aksara Jawa, termasuk penggunaan pasangan, sandhangan swara, sandhangan panyigeg wanda, dan angka Jawa.
  3. Pidato/Sesorah: Memahami struktur pidato (pambuka, isi, panutup), jenis-jenis pidato, serta menerapkan unggah-ungguh basa yang tepat dalam berpidato.
  4. Unggah-Ungguh Basa: Membedakan dan menggunakan berbagai tingkatan bahasa Jawa (Ngoko Lugu, Ngoko Alus, Krama Madya, Krama Inggil) sesuai konteks dan lawan bicara.
  5. Cerita Rakyat/Legenda: Menganalisis unsur intrinsik dan ekstrinsik cerita rakyat atau legenda Jawa, serta memahami nilai-nilai luhur yang terkandung di dalamnya.
  6. Paribasan, Saloka, Bebasan: Memahami pengertian, perbedaan, dan penggunaan paribasan, saloka, bebasan dalam konteks kalimat.
  7. Geguritan: Apresiasi terhadap puisi Jawa modern (geguritan), meliputi pemahaman tema, amanat, diksi, dan gaya bahasa.

II. Contoh Soal dan Pembahasan

Berikut adalah contoh soal yang bervariasi, mencakup pilihan ganda dan uraian, yang representatif untuk materi Kelas 11 Semester 1.

A. Tembang Macapat

Kompetensi Dasar: Menganalisis struktur dan kaidah tembang macapat serta menafsirkan isinya.

Contoh Soal Pilihan Ganda:

  1. Ana pocung mungkur-mungkur
    Yen pinara saya dawa
    Sing disuwun mung marane
    Yen tanana uwis cetha

    Tembang Pocung ing dhuwur duwe paugeran guru wilangan lan guru lagu ing gatra kapisan yaiku…
    a. 12u
    b. 6a
    c. 8i
    d. 12a
    e. 8u

    Pembahasan:
    Tembang Pocung memiliki paugeran guru gatra 4 baris. Guru wilangan dan guru lagu Pocung secara berturut-turut adalah 12u, 6a, 8i, 12a. Gatra kapisan (baris pertama) adalah "Ana pocung mungkur-mungkur" yang memiliki 12 suku kata dan berakhiran vokal "u". Jadi jawabannya adalah a. 12u.

  2. Sekar gambuh ping catur,
    Kang cinatur polah kang kalantur,
    Tanpa tutur katula-tula katali,
    Kadaluwarsa kapatuh,
    Katutur nora karuan.

    Isi pitutur luhur kang kinandhut ing tembang Gambuh kasebut yaiku…
    a. Wong kudu gelem sinau saka kesalahan.
    b. Aja nganti nindakake tumindak kang nglanggar aturan.
    c. Tumindak kang ora manut aturan bakal cilaka.
    d. Supaya tansah ngati-ati ing tumindak.
    e. Wong kudu ngajeni marang liyan.

    Pembahasan:
    Tembang Gambuh tersebut berbicara tentang "polah kang kalantur" (perilaku yang berlebihan/tidak terkontrol) yang "tanpa tutur katula-tula katali" (tanpa nasihat akan sengsara). Ini menunjukkan bahwa perilaku yang tidak terkontrol dan tidak mendengarkan nasihat akan membawa akibat buruk. Oleh karena itu, amanatnya adalah c. Tumindak kang ora manut aturan bakal cilaka.

See also  Menguasai Semester 1 Kelas XII IPS: Peran Krusial Bank Soal dalam Persiapan Ujian dan Sukses Akademik

Contoh Soal Uraian:

  1. Jelaskan perbedaan mendasar antara guru gatra, guru wilangan, dan guru lagu dalam tembang macapat!
    Pembahasan:

    • Guru Gatra: Cacahing (jumlah) gatra/larik saben sapada (setiap bait) tembang macapat.
    • Guru Wilangan: Cacahing (jumlah) wanda/suku kata saben sagatra (setiap baris) tembang macapat.
    • Guru Lagu: Dhong-dhinge swara ing pungkasaning gatra (persamaan bunyi vokal di akhir setiap baris) tembang macapat.

B. Aksara Jawa

Kompetensi Dasar: Membaca dan menulis teks beraksara Jawa yang mengandung sandhangan, pasangan, dan angka Jawa.

Contoh Soal Pilihan Ganda:

  1. Panulisan Aksara Jawa kang bener kanggo ukara "Rina tuku buku" yaiku…
    a. ꦫꦶꦤꦠꦸꦏꦸꦧꦸꦏꦸ
    b. ꦫꦶꦤꦠꦸꦏꦸꦧꦸꦏꦸ
    c. ꦫꦶꦤꦠꦸꦏꦸꦧꦸꦏꦸ
    d. ꦫꦶꦤꦠꦸꦏꦸꦧꦸꦏꦸ
    e. ꦫꦶꦤꦠꦸꦏꦸꦧꦸꦏꦸ

    Pembahasan:
    Ukara "Rina tuku buku" ditulis dengan Aksara Jawa sebagai berikut:

    • Ra + wulu (i) = Ri (ꦫꦶ)
    • Na = Na (ꦤ)
    • Ta + suku (u) = Tu (ꦠꦸ)
    • Ka + suku (u) = Ku (ꦏꦸ)
    • Ba + suku (u) = Bu (ꦧꦸ)
    • Ka + suku (u) = Ku (ꦏꦸ)
      Sehingga menjadi ꦫꦶꦤꦠꦸꦏꦸꦧꦸꦏꦸ. Jadi jawabannya adalah a.
  2. Wacanen Aksara Jawa ing ngisor iki!
    ꧄ꦧꦸꦢꦶꦩꦔꦤꦱꦺꦒꦄꦗꦶꦔꦤ꧄
    Tembung ing dhuwur yen ditulis nganggo aksara Latin yaiku…
    a. Budi mangan sega ajengan
    b. Budi mangan sega pecel
    c. Budi mangan sega gudeg
    d. Budi mangan sate ayam
    e. Budi mangan soto babat

    Pembahasan:

    • ꦧꦸꦢꦶ = Bu-di
    • ꦩꦔꦤ = Ma-ngan
    • ꦱꦺꦒ = Se-ga
    • ꦄꦗꦶꦔꦤ = A-ji-ngan
      Sehingga dibaca "Budi mangan sega ajengan". Jadi jawabannya adalah a.

Contoh Soal Uraian:

  1. Tulisen ukara ing ngisor iki nganggo Aksara Jawa: "Dina iki tanggal 17 Agustus 2023."
    Pembahasan:
    ꦢꦶꦤꦲꦶꦏꦶꦠꦁꦒꦭ꧇꧑꧗꧇ꦄꦒꦸꦱ꧀ꦠꦸꦱ꧀꧇꧒꧐꧒꧓꧇

C. Pidato/Sesorah

Kompetensi Dasar: Menyusun dan menyampaikan pidato/sesorah dengan memperhatikan struktur dan penggunaan unggah-ungguh basa.

Contoh Soal Pilihan Ganda:

  1. Perangan pidato kang isine ngaturake panuwun marang para rawuh, nyuwun pangapura menawa ana kaluputan nalika ngaturake pidato, lan ngaturake salam panutup, diarani…
    a. Pambuka
    b. Isi
    c. Panutup
    d. Salam pambuka
    e. Salam panutup

    Pembahasan:
    Bagian pidato yang berisi ucapan terima kasih, permohonan maaf, dan salam penutup adalah bagian penutup. Jadi jawabannya adalah c. Panutup.

  2. Nalika sesorah ing adicara resmi, unggah-ungguh basa kang paling trep digunakake yaiku…
    a. Ngoko Lugu
    b. Ngoko Alus
    c. Krama Madya
    d. Krama Inggil
    e. Ngoko lan Krama Madya

    Pembahasan:
    Dalam acara resmi, penggunaan bahasa Jawa harus sangat sopan dan menghormati hadirin. Tingkatan bahasa yang paling tinggi dan paling sopan adalah Krama Inggil. Jadi jawabannya adalah d. Krama Inggil.

Contoh Soal Uraian:

  1. Gawea tuladha pambuka sesorah kang isine ngaturake puji syukur marang Gusti Kang Maha Agung lan salam pakurmatan marang para rawuh, kanthi nggunakake Krama Inggil!
    Pembahasan:
    Assalamu’alaikum Warahmatullahi Wabarakatuh.
    Dhumateng Bapak/Ibu Kepala Sekolah ingkang kinurmatan, Bapak/Ibu Guru saha Karyawan/Karyawati ingkang kula urmati, sarta para siswa-siswi ingkang kula tresnani.
    Langkung rumiyin, sumangga kita panjataken puji syukur dhumateng ngarsanipun Gusti Allah SWT ingkang sampun paring rahmat saha hidayahipun dhumateng kita sedaya, saengga kita saged makempal wonten ing papan menika kanthi wilujeng nir ing sambikala.

D. Unggah-Ungguh Basa

Kompetensi Dasar: Menganalisis dan menggunakan unggah-ungguh basa Jawa sesuai konteks komunikasi.

Contoh Soal Pilihan Ganda:

  1. Ukara "Kowe arep menyang ngendi?" yen diowahi dadi Krama Inggil sing bener yaiku…
    a. Panjenengan badhe dhateng pundi?
    b. Sampeyan badhe tindak pundi?
    c. Panjenengan badhe tindak pundi?
    d. Sampeyan arep lunga ngendi?
    e. Panjenengan badhe dhateng ngendi?

    Pembahasan:

    • "Kowe" (Ngoko) menjadi "Panjenengan" (Krama Inggil).
    • "Arep" (Ngoko) menjadi "Badhe" (Krama Inggil).
    • "Menyang" (Ngoko) menjadi "Tindak" (Krama Inggil) jika subjeknya orang yang dihormati, atau "Dhateng" (Krama Inggil) jika objeknya. Karena di sini "menyang" merujuk pada subjek "Panjenengan" yang dihormati, maka menggunakan "tindak".
    • "Ngendi" (Ngoko) menjadi "Pundi" (Krama Inggil).
      Jadi jawaban yang paling tepat adalah c. Panjenengan badhe tindak pundi?
  2. Andi matur marang ibune, "Bu, kula sampun nedha." Ukara kasebut nggunakake unggah-ungguh basa…
    a. Ngoko Lugu
    b. Ngoko Alus
    c. Krama Madya
    d. Krama Inggil
    e. Campuran Ngoko lan Krama

    Pembahasan:

    • "Kula" (saya) adalah Krama.
    • "Sampun" (sudah) adalah Krama.
    • "Nedha" (makan) adalah Krama Inggil untuk diri sendiri (atau orang lain yang dihormati jika sebagai karyanya). Namun, secara umum, "nedha" untuk diri sendiri lebih cenderung ke Krama Alus atau Krama Inggil yang dipakai untuk diri sendiri. Mengingat lawan bicaranya Ibu, ini menunjukkan penggunaan yang sangat sopan. Jika dibandingkan dengan pilihan, ini paling mendekati Krama Inggil. Jadi jawabannya adalah d. Krama Inggil.
See also  Cara mengganti satu kata sekaligus di word

Contoh Soal Uraian:

  1. Terangna prabedane (perbedaan) antara Ngoko Lugu lan Ngoko Alus, sarta wenehana tuladha ukara siji-siji!
    Pembahasan:

    • Ngoko Lugu: Digunakake nalika guneman karo kanca raket sing wis akrab banget, utawa wong tuwa marang wong enom. Kabeh tembunge isih Ngoko, ora ana tembung Krama.
      • Tuladha: "Kowe sesuk sida melu apa ora?"
    • Ngoko Alus: Digunakake nalika guneman karo wong sing luwih dhuwur drajate nanging wis akrab (misale kakak kandung, paman/bibi sing umure ora beda adoh), utawa wong enom marang wong tuwa sing ora pati dhuwur drajate. Ngoko Alus nggunakake tembung Ngoko, nanging tembung kriya (kata kerja) lan tembung sesulih (kata ganti) sing nuduhake wong sing diajak guneman utawa sing digunemake diowahi dadi Krama Inggil.
      • Tuladha: "Bapak sampun dhahar?" (Kata "dhahar" adalah Krama Inggil untuk makan, menggantikan "mangan" Ngoko).

E. Cerita Rakyat/Legenda

Kompetensi Dasar: Menganalisis nilai-nilai luhur dan pesan moral yang terkandung dalam cerita rakyat/legenda.

Contoh Soal Pilihan Ganda:

  1. Ing crita rakyat "Rawa Pening", Nyai Roro Anteng minangka tokoh kang duwe watak…
    a. Serakah lan angkara murka
    b. Sabar lan welas asih
    c. Jujur lan adil
    d. Culika lan cidra
    e. Kendel lan wani

    Pembahasan:
    Nyai Roro Anteng dalam legenda Rawa Pening, yang melahirkan Baru Klinting, dikenal sebagai sosok yang sabar menghadapi kesulitannya. Jadi jawabannya adalah b. Sabar lan welas asih.

Contoh Soal Uraian:

  1. Sebutna telung (3) unsur intrinsik ing crita rakyat!
    Pembahasan:
    Telung unsur intrinsik ing crita rakyat yaiku:

    1. Tema: Underane crita utawa gagasan pokok crita.
    2. Tokoh lan Penokohan: Paraga-paraga ing crita lan watake.
    3. Latar/Setting: Papan, wektu, lan swasana dumadine crita.
    4. Alur/Plot: Urutan kadadeyan ing crita.
    5. Amanat: Pesen moral utawa piwulang kang kinandhut ing crita.

F. Paribasan, Saloka, Bebasan

Kompetensi Dasar: Mengidentifikasi dan menggunakan paribasan, saloka, bebasan sesuai konteks.

Contoh Soal Pilihan Ganda:

  1. "Adigang, adigung, adiguna" kalebu jinis…
    a. Paribasan
    b. Saloka
    c. Bebasan
    d. Sanepa
    e. Wangsalan

    Pembahasan:
    "Adigang, adigung, adiguna" adalah peribahasa yang bermakna mengandalkan kekuatan, kekuasaan, dan kepandaian yang dimiliki. Ini termasuk paribasan karena tidak mengumpamakan orang atau benda secara langsung. Jadi jawabannya adalah a. Paribasan.

  2. "Kebo nusu gudel" tegese…
    a. Wong tuwa njaluk wuruk marang wong enom.
    b. Wong tuwa seneng ngumbar hawa nafsu.
    c. Wong enom ora ngajeni wong tuwa.
    d. Wong tuwa sing wis ora duwe daya.
    e. Wong enom sing lali marang budine.

    Pembahasan:
    "Kebo nusu gudel" (kerbau menyusui anak kerbau) adalah saloka yang mengumpamakan orang tua yang meminta nasihat atau belajar dari orang yang lebih muda. Jadi jawabannya adalah a. Wong tuwa njaluk wuruk marang wong enom.

See also  Bank Soal IPA Kelas 6 SD Semester 1: Fondasi Pembelajaran Sains yang Efektif dan Menyeluruh

Contoh Soal Uraian:

  1. Terangna prabedane (perbedaan) antara paribasan, saloka, lan bebasan, sarta wenehana tuladha siji-siji!
    Pembahasan:

    • Paribasan: unen-unen ajeg panganggone, duwe teges entar, ora ngemu surasa pepindhan (perumpamaan), lan ora nggunakake tembung kaya, lir, pindha.
      • Tuladha: Wani silit wedi rai (wani nindakake tumindak ala menawa ora konangan, nanging wedi menawa konangan).
    • Saloka: unen-unen ajeg panganggone, duwe teges entar, ngemu surasa pepindhan, sing dipindhakake wong, lan diumpamakake karo barang utawa kewan.
      • Tuladha: Kemladheyan ngajak sempal (wong cilik kang tumut-tumut tumindak kang ngluwihi kekuwatane).
    • Bebasan: unen-unen ajeg panganggone, duwe teges entar, ngemu surasa pepindhan, sing dipindhakake kahanan utawa sifat, lan diumpamakake karo barang utawa kewan.
      • Tuladha: Nguyahi segara (nindakake tumindak kang tanpa guna, amarga sing ditulungi wis duwe kaluwihan).

G. Geguritan

Kompetensi Dasar: Menganalisis dan menafsirkan isi geguritan.

Contoh Soal Pilihan Ganda:

  1. Angin wengi
    Ngembus alon
    Nggawa rasa kangen
    Marang sliramu

    Geguritan ing dhuwur duwe tema…
    a. Perjuangan
    b. Kahanan alam
    c. Katresnan
    d. Paseduluran
    e. Pendidikan

    Pembahasan:
    Kata kunci "nggawa rasa kangen" dan "marang sliramu" jelas menunjukkan tema tentang perasaan cinta atau rindu. Jadi jawabannya adalah c. Katresnan.

Contoh Soal Uraian:

  1. Sebutna telung (3) ciri-ciri geguritan!
    Pembahasan:
    Ciri-ciri geguritan yaiku:

    1. Ora kaiket paugeran kaya tembang macapat (ora ana guru gatra, guru wilangan, guru lagu).
    2. Nggunakake basa Jawa modern.
    3. Isine luwih bebas lan ora kaiket aturan metrum.
    4. Asring nggunakake purwakanthi.
    5. Nduwe teges lugu lan entar.
    6. Bisa diwaca kanthi ekspresif.

III. Tips Sukses Menghadapi Ujian Bahasa Jawa

  1. Pahami Konsep, Bukan Hanya Menghafal: Jangan hanya menghafal paugeran tembang atau terjemahan kata, tetapi pahami mengapa aturan itu ada dan bagaimana menggunakannya.
  2. Latihan Menulis Aksara Jawa: Kemampuan menulis Aksara Jawa hanya bisa diasah dengan latihan rutin. Fokus pada pasangan dan sandhangan.
  3. Perkaya Kosakata: Semakin banyak kosakata Jawa yang dikuasai, semakin mudah memahami teks dan menyusun kalimat.
  4. Praktik Unggah-Ungguh Basa: Cobalah untuk mempraktikkan penggunaan Krama Inggil dalam percakapan sehari-hari dengan orang tua atau guru. Ini akan membantu Anda terbiasa.
  5. Baca dan Analisis Cerita Rakyat/Geguritan: Dengan banyak membaca, Anda akan terbiasa menganalisis unsur intrinsik dan pesan moral yang terkandung.
  6. Jangan Ragu Bertanya: Jika ada materi yang belum dipahami, jangan sungkan untuk bertanya kepada guru atau teman.

Penutup

Pembelajaran Bahasa Jawa di Kelas 11 Semester 1 Kurikulum 2013 adalah fondasi penting untuk memahami lebih dalam kekayaan budaya Jawa. Dengan memahami materi inti, berlatih mengerjakan berbagai jenis soal, dan menerapkan tips-tips di atas, diharapkan siswa dapat meraih hasil yang maksimal dalam setiap evaluasi. Ingatlah, menguasai Bahasa Jawa bukan hanya tentang nilai, tetapi juga tentang melestarikan dan menghargai identitas bangsa. Sugeng sinau lan mugi-mugi sukses!

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *